آغاز و انجامآغاز و اَنْجام، عنوان شماری از رسالات و کتابهای کلامی و عرفانی و علمی به زبان فارسی، نوشته تنی چند از دانشوران مسلمان ایرانی، بیشتر شیعی است. ۱ - رسالات و کتابهای دانشمندانبرخی از کسانی که ذیل این عنوان اثری پدید آورده‌اند، از این قرارند: ۱.۱ - اَبْهَری۱. اَبْهَری، اثیرالدین مفضل بن عمر (د ح۶۶۰ق/۱۲۶۲م). اثر او رساله‌ای درباره مبدأ و معاد در ۲ بخش است. بخش یکم، ۶ مفصل بدین ترتیب دارد: الف ـ برهان واجب‌الوجود؛ ب ـ توحید واجب‌الوجود؛ ج ـ تنزیه واجب‌الوجود؛ د ـ اثبات معلول؛ هـ ـ کثرت عقول؛ و ـ اثبات نفوس ملکیّه. بخش دوم، دارای ۵ فصل بدین گونه‌است: الف ـ معاد جسمانی ؛ ب ـ بطلان تناسخ ؛ ج ـ نفس غیرقابل فساد؛ د ـ معاد روحانی ؛ هـ ـ کرامات ، وحی و الهام . برخی اثر او را ترجمه کتاب‌المبدأ والمعاد ابوعلی سینا پنداشته‌اند که درست نیست. از اثر او نسخه‌هایی خطی در کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه تهران ، الهیات ، مجلس شورای ملی (سابق) و مدرسه سپهسالار (سابق) موجود است. ۱.۲ - محمد احمدی۲. احمدی، محمد. اثر او رساله‌ای است درباره مبدأ و معاد به شیوه عارفان حروفی. نسخه‌ای خطی از آن، دارای تاریخ کتابت ۸۵۵ق/۱۴۵۱م، در کتابخانه ایاصوفیا ( استانبول ) موجود است که فیلم آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران یافت می‌شود. ۱.۳ - فارسی۳. فارسی، ابوالخیر محمدتقی بن محمد (د ۹۴۰ق/۱۵۳۳م)، شاگرد میرصدرالدین حسینی دشتکی شیرازی (د ۹۰۳ق/۱۴۹۷م) و فرزندش غیاث‌الدین منصور دشتکی شیرازی (د ۹۴۸ق، ۱۵۴۱م). رساله او درباره اسطرلاب، و دارای ترتیبی به این صورت است: یک «آغاز»، ۲۳ فصل به نام ۲۳ «سطر» و یک «انجام». آقابزرگ تهرانی می‌گوید که نسخه‌ای از آن را ضمن مجموعه‌ای در کتابخانه حاج‌علی محمدنجف آبادی در نجف اشرف دیده‌است. تاریخ کتابت این نسخه ۱۱۲۲ق/۱۷۱۰م است. این رساله گزیده‌ای است از کتاب حال‌التقویم خود نویسنده که در ۳ قسمت (آغاز، مقاله‌ای در چند لمعه و انجام) فراهم امده و طبق فهارس نسخه‌های خطّی به نامهای دیگری مانند اسطرلاب، اسطرلاب مسطّح، منتخب حلّ‌التقویم و انتخاب حل‌التّقویم نیز یاد شده‌است. مؤلف بر آن بوده که ندر این صحیفه، صفحه اسطرلاب مسطح و و سایر ادواتش را بیان لایق کند و نکات و رموز آن را کشفی و حلّی موافق نماید». از این رساله نسخه‌هایی خطی در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، آستان قدس رضوی، جامع گوهرشاد ( مشهد ) و شورای ملی (سابق) موجود است. ۱.۴ - کاشی۴. کاشی، کمال‌الدین بن جمال‌الدین (د ۷۳۰ یا ۷۳۵ق/۱۳۳۰ یا ۱۳۳۵م). نسخه‌هایی خطی از کتاب او در کتابخانه مرکزی و الهیات تهران موجود است. برخی از فهرست‌نویسان او را «کمال‌الدین عبدالرزاق بن علی‌لاهیجی» انگاشته، با ملاعبدالرزاق لاهیجی (د ۱۰۷۲ق/۱۶۶۱م) خلط کرده‌اند. ۱.۵ - نسفی نخشبی۵. نسفی نخشبی، عزالدین بن محمد، معاصر سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه (۶۱۷-۶۲۸ق/۱۲۲۰-۱۲۳۱م). نسخه‌ای خطی از رساله او در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است. ۱.۶ - نصیرالدین طوسی۶. نصیرالدین طوسی ، محمد بن حسن (د ۶۷۲ق/۱۲۷۳م). اثر او رساله مختصر و فشرده‌ای در باب مبدأ و معاد است که در آن اصول عقاید اسلامی را به روش عرفانی تأویل کرده‌است. خواجه نصیرالدین در آغاز رساله می‌گوید: «دوستی از محرّر این تذکره التماس کرد که نبذی از آنچه سالکان راه آخرت مشاهده کرده‌اند، از انجام کار آفرینش شبیه به آانچه در کتاب مسطور است و بر زبان انبیاء و اولیاء مذکور، از احوال قیامت و بهشت و دوزخ و غیر آن، ثبت کند بر آن وجه که اهل بینش مشاهده کنند». این کتاب دارای ۲۰ فصل است درباره صفت آخرت، مبدأ و معاد، دو جهان و مراتب مردم در آن دو، مکان و زمان آخرت، حشر خلایق، احوال خلق در آن جهان، صراط ، نامه اعمال ، ثواب و حساب ، وزن اعمال، در نوردیدن آسمان‌ها ، دمیدن در صور، احوال روز رستاخیز، بهشت و دوزخ، زبانیه دوزخ، جویهای بهشت، خازن بهشت و دوزخ، [[|درختهای]] زقوم و طوبی، حورالعین، ثواب و عقاب و عدل. نمونه‌ای از گرایش شدید او به تأویل، مطالبی است که در فصل نوزدهم عنوان می‌کند: «چون دیده بصیرتِ مردِ موقِنْ به کُحْلِ توفیق گشاده می‌شود، واردانِ حضرتِ عزّت را که از پرده غیب ظهور می‌کنند، مشاهده می‌کند، لامحاله هر یکی به نیکو‌ترین صورتی ممثِّل شوند، مانند آنچه در قصه مریم آمده‌است که فَتَمَثَّل لَ‌ها بَشَراً سَوِیّاً؛ و چون تمتّع از آن مشاهده جز به فیضان اثری از عالم وحدت که مقتضی ازدواج ذات و صورت باشد صورت نبندد، پس با هر یکی از آن صوَر که به منزله یکی از آن حوران بهشتی باشد، این ازدواج حاصل گردد (وَزَوَّجْناهُم بحُورِ عینُ)؛ و آن سبب که چهره پردگیان از دیده اغیار و اهل تضاد مصون است، حورٌ مَقْصُورات‌فی‌الْخِیامِ باشند، و به حکم آن‌که نامحرمان عالمِ تکثُّر را وصل ایشان ناممکن است، لَمْ یَطْمِئْهُنَّ اِنْسٌ قَبْلَهُم وَلاجانَّ باشند. و به سبب آن‌که معاودت آن حالت هر نوبت موجب‌التذاذی بود زیادت از نوبت اولی مانند محبوبی مفقود که بعد از مقاسات طلب باز یافته شود، بکارت و عزابت آن لذات هر نوبت متجدد شود». رساله آغاز و انجام خواجه نصیرالدین طوسی در ۱۳۱۳ق/۱۸۹۵م، ۱۳۲۴ق/۱۹۰۶م، ۱۳۱۸ش و ۱۳۳۵ش در شیراز و تهران به چاپ رسیده است. نسخه‌های خطی آن در انگلستان ( موزه بریتانیا )، ایران، ( تهران، مشهد، همدان، قم) پاکستان ، ترکیه و مصر موجود است. ۲ - فهرست منابع(۱) آخوند همدان، فهرست خطی، ص۲۵۲. (۲) آستان‌قدس، فهرست، ۱۰/۲۱۶-۲۱۷. (۳) آقابزرگ، الذریعه، ۱/۳۵-۳۶، ۲/۹-۱۰، ۳/۱۰۵-۱۰۶، ۴/۵۰۸-۵۰۹، ۷/۶۷، ۱۵/۱۸۰. (۴) آیت‌الله مرعشی، فهرست خطی، ۲/۲۹۸، ۵/۳۲۳. (۵) امین، محسن، اعیان‌الشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ق/۹/۴۰۶. (۶) اهدایی مشکوه، فهرست خطی، ۳/۸۳۰-۸۳۱. (۷) حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، استانبول، ۱۹۴۱م، ۲/۱۰۷۶. (۸) حجتیه قم، فهرست خطی، ص۱۲۳. (۹) خانقاه نوربخش، فهرست خطی، ۱/۲۰۱-۲۰۲. (۱۰) دارالکتب، فهرس‌المخطوطات‌الفارسیه، ۱۰/۲۰۱. (۱۱) دانشکده‌الهیات تهران، فهرست خطی، ص۱۴۴، ۳۲۸، ۳۲۹. (۱۲) سنا (سابق)، فهرست خطی، ۱/۱۲۰. (۱۳) شورای ملی (سابق)، فهرست خطی، ۷/۲، ۹ (۲) /۶۳۳، ۶۶۴-۶۶۵، ۱۵/۲۰۱. (۱۴) کتابخانه مرکزی، فهرست خطی، ۱۶/۱۵۱. (۱۵) کتابخانه ملی، فهرست خطی، ۵/۶۲-۶۳، ۶/۵۹۷-۵۹۸. (۱۶) کحّاله، عمررضا، معجم‌المؤلفین، بیروت، داراحیاءالتراث‌العربی، ۱۱/۲۵۸. (۱۷) گنج بخش، فهرست خطی، ۳/۴۴۹. (۱۸) مدرّس، فارسی، ۱/۷۸، ۲/۲۵۴۰-۲۵۴۱. (۱۹) ملی ملک، فهرست خطی، ۲/۴. (۲۰) منزوی، احمد، فهرست خطی فارسی، ۱/۲۳۴-۲۳۵، ۲ (۱) /۷۲۱-۷۲۵، ۱۰۱۴-۱۰۱۵. (۲۱) نصیرالدین طوسی، محمد بن حسن، آغاز و انجام، دانشگاه تهران، ۱۳۳۵ش. (۲۲) وزیری یزد، فهرست خطی، ۵/۱۵۲۲. ۳ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «آغاز و انجام»، ج۱، ص۲۳۶. |